Publicidad

Ecuador, 07 de Junio de 2025
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
+593 98 777 7778
El Telégrafo
Ecuado TV
Pública FM

Publicidad

José Maldonado

Columnista invitado

Wayrashkamanta

02 de mayo de 2016

Maykan kutinka umata nananmi, rikrata nananmi, wiksata nananmi, shinallatak maykan kutinka, llullu wawa, uchilla wawaka irki, ancha, yallimana kunukmi tukun, llakillami kan, mana imata mikunayachinchu, puñushpaka muspanmi, shinallatak shunku tikrachinayachinpash. Chashna kakpika, hanpik-doctorpakmanka mana rinchikchu. Imatatak ruranchik?

Imapash nanay rikurimukpika, manarak imapash hanpi yakuta upiyashpami puntaka pichanchik. Wasi ukumanta ashtawan ruku tayta, mana kashpaka, ashtawan paya mamami pichan.

Ari, pipash imatapash nanachikpika, taytaka utiyallmi, atallpa lulun tiyakpika, chaywan pichan. Mana kashpaka, imapimi kullkita wakyachinchik, chaywanpashmi pichan. Maypimi nanachin, muyuntitapashmi lulunwan pichan, ashata pichashka kipami chusku kutin pukun, chay washaka luluntami kuyuchin, chaywanmi wayrashka kashkataka rikun. Kutin kullki wakaychinawan pichashpaka, wayrashka kashkata yachankapakka pichakukmi anpana kan, way nina kan; anpakpika, way nikpika, wayrashka kashkatami nin.

Ña wayrashka kashkata yachashpaka, kutin shuk lulunwanllatak, mana kashpaka shikan kiwakunata maskashpa, wankushpami, chaykunawan pichanchik. Mamakunami pichana kiwakunataka maskak rin, paykunami chaymantaka ashtawan yachan. Maykan taytakunaka sayritapash, machana yakutapashmi pichankapakka minishtin, kaykunawanmi unkushkataka pukun. Wankushka kiwakunawan pichashpaka, ishkayta, mana kashpaka, chusku wankushkatami minishtin. Unkushkaka, pichashka kipaka, ashata samarinami kan, chay kipaka allí tukunllami.

Maykankunaka imamanta wayran ninkichikchari. Ñukanchik ayllu llaktakunapi kawsashpaka, maykan shitashka wasikunata, mana chayashka pukyukunata, hatun yakukunata, kuchakunata, hakakunata, machaykunata, sachakunata, imapash shitashkakunata yallikpimi wayran ninchik. Chaykunapimi mana alli wayra tiyan, kaymi ñukanchik samayman yaykun, ñukanchik samayka  chay yaykushka wayrawanmi llaki apan, shinami chay wayraka shikan nanaykunapi rikurimun. Shinaka ñukanchik kichwakunapa kawsaypika imapash mana alli wayra ñukanchikman yaykushpa, chashna unkuchik kashkatami wayrashka ninchik.

Pichakmanta rimashpaka, ña nirkanchikmi, puntaka ruku, payami kana kan, mana kashpaka, wasi ukupi kawsakkunata rikushpaka, ashtawan piña tayta, piña mamami alli kan. Kashnakuna pichakpi ashtawan utiyalla alli tukuktami ninchik.

Imamanta rukuta, piñata minishtinchik? Ñukanchik yuyaypika shuk millaymi ñukachikman yaykushka, chayta llukchinkapkka shuk yuyak, ruku, shinchi, piñatami llukchichunka minishtinchik.

Kayta killka katikuk, kanka imamantapash ñatakchu may piña tukunki? Shinaka kanka shuk alli pichakmi kankiman!

Resumen traducido al castellano

Mal viento

Para los indígenas quichuas los lugares abandonados, desolados, solitarios, no frecuentados son los sitios propicios en los que existe el mal viento. Este ingresa al cuerpo humano y afecta a la parte física y espiritual. Así provocará dolor en los músculos, estructura ósea, sistema nervioso, aparato digestivo, etc.

Si un miembro de la familia tiene un dolor se considera que puede tratarse de un mal viento. Para determinar si es tal, el miembro de más edad de la familia es el encargado de limpiarle con un huevo de gallina o con la chauchera. En el primer caso un sonido especial que se escucha al moverlo confirma que está con mal viento, mientras que con la chauchera si el que limpia bosteza, lagrimea o siente náusea es la reafirmación de la misma.

Una vez ratificado que es un mal viento se procede a extraerlo, para ello se utiliza huevo de gallina, cigarrillos, licor y atados de diferentes plantas. Con los huevos y los atados se limpia, mientras que los cigarrillos y el licor se utilizan para soplar al enfermo.

En cuanto a la persona que limpia, aparte de ser el de más edad, una característica adicional deseable es que sea ‘bravo’, enojón, enérgico, pues para extraer a ese mal viento se requiere de alguien con esas particularidades. Así la limpia no es otra cosa que obligar a salir al mal viento que ingresó en un individuo que transitó por sitios no comunes.

Tras la limpia, con un poco de descanso, se suele aliviar el dolor. Si persiste se realiza una nueva limpia.

Estimado lector, ¿usted es irascible, colérico, iracundo, irritable? ¡Se está desperdiciando de ser un gran ‘limpiador’! (O)

Publicidad Externa