Ecuador, 03 de Mayo de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Rukuyakpi, payayakpi, pitak rikun

18 de enero de 2016 - 00:00

Ari, ñukanchikka tayta-mama wanmi kawsanchik, paykunaka ñukanchiktaka kuyaywanmi wiñachin. Wawakunaka wiñanchikmi, paykunapa yachachishkawanmi kawsanchik, shinallatak hatun tukushpaka, ña sawarinchikmi. Watakunaka yallinmi, ñukanchik taytakunaka rukuyanmi, ñukanchik mamakunaka payayanmi. Maykan wawakunaka sawarishpaka, mana paykunawanchu kawsanchik, shinami ñukanchik tayta-mamaka kikin wasipi sakirin. Wawakuna kuchullapi kawsakpika, paykunata rikunkapak rinchikmi. Maykan wawakunaka paykunawan kawsachunmi apan.

Wawakunapa wasipi kawsashpaka, paykunapa wawa wawakunatami rikun, yachachin, pukllan, parlan, yachachinpash. Paykunaka wawa wawakunawanka may kushillami kaynan. Tayta-mamakunaka ñukanchik wawa wawakunapaka shuk allipacha yachachikmi kan. Paykunami wawa wawakunamanka “Ima shinami kanpa taytata, kanpa mamata rikunki, chashnallatakmi kanpa wawakunapash kanta rikunka” nin.

Tayta-mamakunaka rukukaman, payakamanmi imakunata rurankapak tukun, yanka kankapakka mana munanchu. Yuyashpa yuyashpami imakunata ruran. Unayta kawsashkamantachari imakunapa ima alli kashkata yachan.  

Shinapash punchakunaka, semanakunaka, watakuna yallinmi, ashtawan rukuyashpa, payayashpa katinmi, purikushkamantaka, ña mana puri ushanchu, ña mana alli rikunchu, ña mana uyanchu, chashnami wasimanta ña mana llukshi ushan. Anchayashpami katin. Llulllu wawa shinami tukun. Imapash kachun wawakunapash, wawa wawakunapash kuyaywanmi paykunata rikunchik.

Shinapash pitak ruku-payakunataka rikuna kan? Ñukanchik kawsaypika ruku-payakunata minkachina wasika mana tiyanchu. Shuk wawami paykunataka rikuna kan. Shinapash tawka wawa kakpika, paykunapuramanta maykantak paykunata rikuna kan? Apayru wawami rikuna kan. Sapalla kashpapash, sawarishkakashpapash, paymi rikuna kan. Kan rikuna kanki nishpaka, pipash mana ninchikchu, chaytaka ña yachanchikmi. Ñukanchikka apayru wawa, kipa kashkamanta, ashtawan watakunata kawsana kashkatami yuyanchik, shinami pay ruku taytata, paya mamata chinkarinkaman rikuy ushashkata yuyanchik. Chaymantami apayru rikuna kashkataka chashna kana kashkata rikunchik.

Tayta-mama may rukuyakpi, payayakpi, paykunata rikuna mana hawalla kashkata yachanchikpashmi, shinapash paykuna ñukanchikmanta imakunata rurashkata yuyarishpaka, chinkarinkakamanmi rikuriyanchiklla.  Shinallatak chayshuk wawakunapashmi imakunawan yanapan. Chashnami tukuy wawakuna tayta-mamata rikuriyanchik.

Wawakuna uyaychik! Kankunapa ruku paya tayta-mamakunata kuyaywan, asichishpa, kushichishpa rikuriyaychik, ima shinami kankuna paykunata rikunkichik, chashnallatakmi kankunatapash kankunapa wawakunaka rikunka! (O)

Resumen traducido al castellano

Nuestros ancianos

Los miembros de una familia indígena somos numerosos: padre, madre y varios hijos. Son encomiables los esfuerzos de ellos por tener una vida adecuada a estos tiempos.

Pasan los años, los hijos crecen, se casan, por motivos de trabajo van a otras ciudades y hoy en día a otros países. En esos lugares establecen su residencia. Igual ocurre con los que estudian: concluidos los estudios se establecen en las ciudades. Luego, la presencia en casa de los padres, en sus comunidades, es esporádica.

El hecho de tener varios hijos hace que los padres tengan alguien quien les vea en su etapa de vejez. Pero cuál de los hijos debe velar por los padres ancianos? En el mundo Kichwa es el último hijo quien debe hacerse cargo de los ancianos. Es una especie de norma tácita. Se lo sabe y se lo practica. Obviamente existe la colaboración de los otros hijos también. Así los padres ancianos cuentan con un lugar y una familia en donde permanecer sus últimos años de vida. Años que se traducen, mientras están activos, en una interacción muy especial con los nietos.

Lo ideal es que el último hijo resida en la misma comunidad de los padres, lo dramático es cuando no ocurre así. Resulta muy difícil para los ancianos desplazarse a un lugar y ambiente diferentes.   

Desde luego, el último hijo o hija, sea soltero o casado, está al tanto de su misión, sabe que él o ella es quien se encargará de sus padres ancianos. Y siempre recordará lo que le mencionaron sus abuelos “Así como cuidas a tus padres ancianos, asimismo cuidarán de ti tus hijos”. (O)

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media