Ecuador, 29 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

YAPA

31 de julio de 2017 - 00:00

Kay shimika ñukanchik kichwa shimimantami kan, shinapash mishu shimipipashmi may uyarin. Kay shimipika ima yuyaykunami tiyan. Maykantami uyachikrini. Kankunaka kaymantaka ashtawanmi yachankichik. Kishpichinkichik.

Ñukanchik wasi ukupi. Imapash mikunataka tukuy wasi ukupi kakmanmi karanchik, ña tukuchikpika, yapanchikmi, shinaka mikukkunamanmi ashata ashtawan kunchik. Mana kashpaka, shuk ñukanchik wawa ashtawan mikukta yachanchikmi, chayka mamaka paymanmi yapashpa kun. Wawakunapashmi yapata mañan.

Ñukanchik katuna rantinapi. Ashtawanka yanushka mikunata, yanunkapak murukunata katunapimi mañan. Ñukanchik runapura katushpa rantishpami yapata mañanchik. Ñami mashnapa katunata rantinata ari ninchik, chayka rantikmi yapata mañan. Katukka chay katukushkatami ashata hapishpa kun. Chaymi yapa kan.

Kaypika kay yuyaypashmi rikurin. Katukka llashaklla yapataka kushpaka, rantik kutin shamuchunmi chashna kun. Shinallatak rantikpash chayta rikushpaka yapa nishka alli kashkamantaka chayman tikranllami.

Mishukunaman katushpaka, yapanchikmi, shinapash paykunami mañan. Maykankunaka allimanmi mañan, shukkunaka piña tukushpami mañan, yapata ashtakata kuchunmi munan. Imapash kachun, kutinllatak shamuchunmi yapataka kunchik. Mishukunaka ñukanchik runakuna imatapash katukukpimi chashna mañan. Paykunapura imatapash katushpa, rantishpaka, chay mana tiyashkatami yuyachin.

Maykankunaka hatun llaktakunapimi kawsanchik, katuna ukukunapimi rantina kanchik, chaypika yapaka mana tiyanchu. Ñukanchikpura chay katuna ukuyuk kashpaka, paykunaka wakinpika yapata kunmi.

Yapa shimika kashnatapashmi nisha nin. Kayka ña mana katuna rantinapichu kan. Kaytaka pipash  ima shina kashkata rikushpami kashna ninchik.

Maykankunaka shimilla shimillami kan, yallimanami riman, imakunatapashmi hawalla yachak shina nin, charik tukushkami kan, kariyashkami kan, paykunatami yapalla ninchik.

Pipash imapash llakipi urmakpika, pay ima shina kashkatami yuyarinchik, shinami pay yapalla kashkata ninchik, chaymantachari chashna llaki apakun ninchik. Chaymantami ñukanchik yuyaypika yapalla kanataka mana alliman rikunchik, chaypa rantika kanalla kashkatami alliman rikunchik. Chaymantami ñukanchik wawakunamanka ama yapalla kachun yachachinchik.

Kayta killka katikuk, ¿kanka katushpa, rantishpa, yapata kunkichu, yapata mañankichu? ¿Runakunaka alli shunkuyukmi kanchik nachu? ¿Shinapash kanka manachu rimak, imatapash yachak, kariyashkaruku kanki? Chashna kashpaka, yapallami kanki. ¡Paktarak!

Resumen traducido al castellano

Yapa

Sustantivo de la lengua quichua que en nuestro medio se escucha con frecuencia, en cierta forma se presenta como un préstamo del quichua al español. En los diccionarios aparece como ‘lo que se da más de lo que se debe, lo que se añada a una cantidad en las compras y las ventas’.

En la cultura quichua tiene tres connotaciones, una referida al ambiente familiar; otra al comercio, también muy presente en las relaciones interétnicas; y una última a la forma de ser de una persona.

Al interior de la familia el término se utiliza para pedir un agregado a lo ya dado, principalmente con comida preparada. Es frecuente pedir y dar una yapa de lo se está comiendo, más aún si es exquisito. Lo guaguas siempre lo piden.

Yapa se manifiesta, con frecuencia, en la compra venta de comestibles crudos y ya preparados. Entre indígenas es una forma de solidaridad,  quien más tiene comparte con el que menos tiene, sin embargo en el comercio funciona también como una manera de ‘enganchar’ futuras ventas.

En las urbes, especialmente en los mercados, es común escuchar que los compradores mestizos solicitan la yapa al vendedor nativo.

Y una última característica es que entre nosotros los indígenas solemos decir a otra persona que es ‘yapalla’ cuando es ostentoso, hablador, rimbombante, pomposo, fastuoso, llamativo, o sea es demasiado.

Estimado lector, ¿usted si da o solo pide la yapa? Espero que no sea de esos que pide ‘harta’ yapa, se le da y aún así se pone bravo. ¿Y en su forma de ser no es ‘yapalla’, es decir chinchoso? (O)

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media