Ecuador, 29 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Wañushkakunapa puncha

02 de noviembre de 2015 - 00:00

Kay noviembre killa kallari punchapash, katik punchapashmi Kichwakunapa kawsaypika wañushkakunata yuyarinkapak shikan imakunata ruranchik.

Chashnami noviembre kallari punchaka, ayllu tantanakushpa, tantata ruranchik. Shinapash chay chishillatakmi, wanpra, kuytsakunaka wasiman chayamun, paykunaka wañushkakunamanta rizachichunmi mañan. Wañushkakunapa shutita willashpami rizachinchik. Rizashkamantaka shuk tantana, mana kashpaka, shuk imapash mikunatami kunchik.

Tutaka shuk patakunatami churanchik. Mamakunami wañushkakunapa shutita nishpa patakunpi shuk tantata, shuk lulunta, shuk mishki muruta, shuk palantata, shuk paltata, shuk ima charishkakunata churan. Patakuka sumakmi rikurin. Wawakunaka shutikunata nikpi, mana riksishpaka, tapunmi; mamaka pi kashkata willanllami. Chashnami wañushka ayllukunata riksinchik.

Kayanti punchaka, mamakunaka may tutamantami shuk sumak mikunata yanunkapak hatarin. Chay mikunatapash, patakupi churashka mikunatapashmi,  maypimi wañushkakuna panpashka kan, chayman apan. Wañushkakunapa panpapipashmi, wasipi shina, shuk patakuta churanchik, chaytaka shuk ruku taytami, rizashka kipa, apan. Tawka rizakkunami tiyan, paykunamanmi wañushkakunapa shutita willachishpa, rizachinchik, Rizashkamantaka shuk tata, mana kahspaka, shuk palanta, mana kahspaka, shuk imatapashmi kunchik.  Shinallatak apashka mikunataka ayllukunaman, riksishkakunamanmi karanchik, paykunapashmi paykunapa apamushka mikunata karan.

Kutin markak taytakunaka markashka wawakunamanmi tantata karanchik; kari wawamanka apiyu tantata, warmi wawamanka wawa tantatami karanchik.  Ña chawpi puncha tukukpimi, wasiman tikranchik. Kashna rurana ukupika imatak tiyan? Kaypimi ñukanchikpura yanapanakushkata rikuchinchik. Noviembre kallari punchaka ashtawan wakcha wanpra, kuytsa, wawakunami, wasin wasin rizachichun mañan, chashnami paykunaka sumak mikunata chaskin. Shinami pipash ashtawan charikka, paykunaman charishkata karan.

Shinallatak wañushkakunapa panpapi ruku taytatapash, rizakkunapash wakchakunami kan. Wañushkakunata rikunkapak rikkunaka imallatapashmi charin, chay imallatapash charishkatami shuk ashtawan mana imata charikkunaman chay punchaka karan, mallichin, yanapan.  Ayllukunaman karashpaka, ashtawan charikkunaka alli mikunatami karan, shukkunaka paykunapa ashtawan alli charishkatami karan. Chashnami ñukanchikpura ima charishkataka karanakunchik. Chashnami unaymanta yanapakushpa kawsashkanchik.

Mana chayllachu kan, kari wawaman shuk tanta apiyuta karashpaka, ñawpa watakuna chashnapi kayman shamushpa, ñukanchikta llakichishkatami yuyarichikunchik!  Kaykunatami wañushkakunapa punchapika rikuchinchik! (O)


Resumen traducido al castellano


Difuntos, reciprocidad, solidaridad e historia


Noviembre es un mes esperado por los andinos quichuas. En este mes se recuerda a aquellos “que se adelantaron”, a quienes ya partieron a reintegrarse a la naturaleza.  

Así, el primer día del mes es dedicado a amasar pan. Hacen diferentes figuras, como caballos, aves, guaguas, plantas, trenzas, etc. Ya avanzada la tarde, los niños acuden a las casas a pedir pan, frutas, etc., a cambio de rezar por los difuntos. Rezan padrenuestros, avemarías, credos, etc. Ya en la noche la madre ‘pone’ la mesa. La misma que consiste en mencionar el nombre de un familiar muerto y ubicar un producto en la mesa. Al siguiente día, muy temprano, la madre prepara una comida. Toda la familia acude al cementerio, llevan la comida preparada y los productos de la mesa. Una vez en el cementerio se ‘pone’ una nueva mesa con los mejores productos, allí también se mencionan los nombres de los familiares muertos. Un anciano se encarga de ‘rezar’ y luego toma lo que está en la ‘mesa’. Así mismo hay otras personas que se aproximan y piden nombres de difuntos para ‘rezar’, por cada rezo se entrega un producto. A los familiares y amigos presentes en el cementerio se les brinda la comida preparada, igualmente ellos ‘devuelven’ con su comida.  Es un día en que los padrinos de bautizo dan a sus ahijados caballitos con jinete de pan y a las ahijadas guaguas de pan.  

Todo esto se vive en estos dos días. Pero en estos eventos se muestra la solidaridad y reciprocidad andinas. Así, quienes llegan a las casas a rezar son niños y jóvenes de familias que menos tienen, igual el anciano y los que rezan por los muertos en el cementerio. Esos días ellos tienen la posibilidad de acceder a una buena comida a cambio de sus rezos. En el intercambio con familiares y amigos sucede algo similar, quien más tiene comparte lo mejor de su comida con el que menos tiene y este a su vez reciproca con lo mejor de lo que trajo.

Y también historia, a los niños se les da un caballito con jinete, una forma de recordar, aunque no de forma consciente, a los conquistadores y la nefasta consecuencia de su llegada a estas tierras. (O)

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media