Ecuador, 29 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Rantishpa kuy

07 de agosto de 2017 - 00:00

Kashna ninataka uyashkanchikmi. Ñukanchikmi chashna ninchik. Shinapash imamanta chashna ninchik. Chaymantami kaypika imakunata nikrinchik.

Ñuka tayta mamaka ashtaka watakunatami Quitopi kawsarka. Chaypi kawsashpami, minishtishkakunataka rantina karka. Ushashtaka kikin ayllu llaktamantami apamuk karka. Shukkunataka kaypimi rantina karka.

Rantinamanta rimashpaka, ñukanchikpura katukukpika, allimanmi katun, ashtawankarin yapanmi. Shinapash mishukunapapi imatapash rantishpaka , llakimi rikurik karka. Ashtawanka chay uyanakunata, rikunakunata, mishki murukunata kutakunata, yanunakunata, chiri ukukunata, kayman chayman apanalla kayanakunata, antawakunata, shuk kashnakunata rantikpimi, llaki tiyak karka.

Mishukunaka shuk runa rantinkapak shamukta rikushpaka, chay mana katurishkata, chay wakllishka, chay mawkata, chay mana allitami katuk karka. ¿Manachu kashna llaki aparkanki? Ñuka tayta mamaka tawka kutinmi kay Quito llaktapika chashna llaki aparka. Kunankamanmi maykunapika kay llakika rikurin. Chashnami imatapash rantishpaka, umay tukurkanchik, umay tukunchikpash. Shinami wakllishkata, mawkata, mana imapa alli kakta rantik karkanchik. Katushkapi mana allichu kashka ninkapak rikpika, rimaytapash, mana rimakchu karka, piña tukuk karka, ashtawankarin ñukanchik wakllichishkata nishpami huchachik karka. Kunankamanmi chashna kan.

Shinallatak markapi, kitipi, llaki tiyakpi, chaymanta pushakkunawan mana parlarik usharirkachu. Shuk runa paykunawan rimankapak kashkata uyashpaka, piña tukuk karka, mana rimachik karkachu. Maykunapika kunankamanmi chayka rikurin. Shinallatak ñukanchik mishu shimita mana yachashkamantaka, kayka ashtawan hatun llakimi tukun.
¿Kashnakunata rikushpaka, imata rurak karkanchik, imata ruranchik? Maykanpash riksishka mishuta charishpaka, imatapash rantinkapak munashpaka, paytami “rantishpa karay”, “rantishpa kuy” ninchik. Shinami chay mishuka ñukanchikpa shutipi rantin. Paymanka mishu kashkamanta mana umashpachu katun.

Shinallatak shuk pushakwan rimana kashpaka, shuk riksishka mishutami rimashpa kuchun mañanchik, chaymi “rimashpa karay”, “rimashpa kuy” ninchik. Chashnami imapash llaki ima tukunata yachay chayashkanchik.

Ari, kashnakunawanmi kawsashkanchik. Shinapash kunanka mushuk wiñaykunaka yachakukunmi. Yachakushkawanka, mana hawallachu umay tukun. Paykunaka mishukunawan karilla chinpapuray ushanmi. Mishu shimitapash ashtawan allimi riman, kaykunapimi yachakuna alli kashkata rikunchik.

Kayta killka katikuk, ¿manachu maykan kutinka kashna llakipi kashkanki, mana kashpaka, chashna llaki tiyashkata uyashkankichu? ¿Chashna runa kashkamanta umakpika, ninantami piñanayan nachu? (O)

Resumen traducido al castellano

Deme comprando

Es una expresión muy utilizada en el mundo quichua, aunque en realidad decimos ‘dame comprando, no seas así’.

En un anterior artículo mencionaba que el gerundio más un imperativo toma la forma de por favor en lengua quichua; y este sí es un favor que los indígenas frecuentemente pedimos.

Resulta extraño que cuando vamos a comprar en almacenes artefactos de casa suelen vendernos los que tienen fallas, lo dañado, lo que no se vende. ¡Cuántas veces nos han engañado! Esta situación hace que pidamos a un conocido mestizo que ‘nos dé comprando’, pues sabemos que a él no le van a vender una producto malo. He ahí el contexto de la expresión.

Igual es cuando hay que hablar con autoridades locales o jefes de oficinas que no son indígenas. Cuánto conflicto, animadversión y antipatía existen. Ante esto igual solicitamos a un amigo mestizo que ‘dé hablando’ sobre determinado caso. Sabemos que a él le escuchará, será amable, será cordial, tendrá paciencia, algo ausente en nuestra presencia.

Son situaciones que hemos vivido, y se viven todavía. El acceso a la educación ha permitido que la nueva generación indígena vaya superando estos eventos. Frente a esto, ahora se escucha decir: ‘estos igualados’, ‘faltos de respeto’, ‘alzados’.

Estimado lector, ¿alguna vez ha pasado por circunstancias como las mencionadas? ¿Ha pedido que le ‘den comprando’? Y por cosas de la vida, ¿no ha pedido que le ‘den hablando’? (O)

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media