Ecuador, 28 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Kunan ayllukunapi kichwa shimi

Columnista invitado
16 de noviembre de 2015 - 00:00

Wañukpi, wacharikpi mikuna

Kichwa kawsaypika wañushkapa mikunami tiyan, shinallatak wawa wacharishkapa mikunapashmi tiyan. Kay mikunataka sarawanmi ruranchik, shinallatak kaykunaka apimi kan, shinapash mana kachi apichu kan, ishkantinmi mishki api kan. Kay apikunaka shutiyukmi kan, wañushkapa apitaka chanpus api nishpami shutishkanchik, kutin chayshuktaka wachak api nishpami riksinchik. Kay apikunaka tullpuyukmi kan, chanpuska yurak shinami kan, kutin wachak apika yana-pakumi kan.

Ña nirkanchikmi sarawanmi ruranchik. Chanpustaka yurak sarawan, mana kashpaka, killu sarawan, kutin wachak apitaka puka, mana kashpaka, yana sarawanmi ruranchik.

Ñukanchik mamakunami sarata tipishka kipaka, chay yura, puka, yana kaspakunata hapin. Chaykunatami wayunkashpa allichin. Shinami wañushka, mana kashpaka, wacharishka uyarikpika, chaykunata ishkushpa kamchan, chay washaka kutanmi chaywanmi kay apikunataka ruran.

Wañushkakunapa ayllumi chanpustaka yanun; kutin wawa wacharikpika, muyuntipi kawsakkuna, wachachik mamapa ayllukunapash, muyuntipi kawsakkunapash, riksishkakunapashmi wachak apiwan chayan. Chanpustaka uchilla pukukunapimi mikunchik, wañushkata rikunkapak shamukkkunamanmi chashna karanchik. Kaytaka kunukllatapash, chiritapashmi karan. Kutin wachachik apitaka shilapillami kunchik, kunukllatami mikuna kanchik.

Kay apikunataka tukuy ayllu tantanakushpami ruranchik. Shinami taytaka yantata chiktan, kutin wawakunaka saratami ishkun; chashna ishkushkatami mamaman kun; mama, mana kashpaka, taytami chay kamchashka sarataka kutan; ashtawanka kutana rumipimi kutan, shukkunaka chay anta kutanatami charin, chaywanmi kutan. Tayta chiktankakaman, wawakuna ishkunkakamanka, mamaka shikan chay apikunata mishkichik pankakunatami panpakunaman maskankapak rin. Apitaka mamakunami yanun.

Chashnami Kichwakunaka pimi kay pachamanta rin, pimi kay pachaman shamun, paykunata mishki apiwan kachanchik, mishki apiwan chaskinchik. Sarami kaykunata rurankapakka minishtirin, sarami ñukanchik kawsay kan, ñukanchikka sarapa wawami kanchik. Chaymantami sara ashtaka pukukpika, may kushilla kanchik, chaywanka imakunatapashmi ruray ushanchik. Wanprakuna, kuytsakuna, wawakuna, kaykunami ñukanchik pi kashkata, shikan kawsaymanta kashkata, shuk yuyayyuk kashkata rikuchin. Kaykunatami shuk kawsaymantakuna riksina kan. Chashna kakpika, ashtawan allimanmi apanakunchikman.

Shinapash ñukanchik ayllukunapika, kaykunaka chinkarikunmi, chaytami kutinllatak kawsachina kanchik, kaykunatami wakaychina kanchik, kaykunata rurana kanchik. Shinaka kunan wiñaykuna Kichwa kawsayta hatunyachishunchik, kawsachishunchik. (O)

---------------------------------------------------------------------------------------------

Resumen traducido al castellano

Muerte, nacimiento a través de las comidas

La muerte y el nacimiento son eventos para el mundo kichwa de carácter festivo, participan en el mismo la familia nuclear y ampliada. Dependiendo del tejido de solidaridad y reciprocidad de quien muere o de los familiares del que nace, la asistencia de la comunidad varía. Elemento fundamental que caracteriza estos dos momentos es la comida.

En la vida andina kichwa, pocas son las comidas de dulce, más son las de sal. Pero para la muerte y para el nacimiento se cuenta con dos tipos de colada dulce. Estas se hacen con maíz. Cada una tiene su denominación, a la de la muerte se la llama ‘chanpus’ (sin traducción al español), mientras que a la del nacimiento se la conoce como ‘wachak api’, que se traduce como ‘colada de nacimiento’. La primera se hace con maíz blanco, la otra con el maíz rojo y negro.

Tan pronto se cosecha el maíz, las madres se encargan de escoger el maíz blanco, el rojo y el negro. Lo guardan, lo conservan. En cuanto se ‘oyen’ estos sucesos, se alistan todos los ingredientes necesarios para elaborarlas. Preparar las coladas implica la participación de toda la familia.

Mientras la madre busca lo adicional que requieren las coladas, el padre alista la leña y los hijos desgranan el maíz. En el caso del ‘chanpus’ es la familia del fallecido la que la prepara, la misma que se brinda en platos muy pequeños especiales para la ocasión. La colada del nacimiento la preparan quienes van a visitar a la madre que dio a luz, ella, a su vez, brinda a todos quienes la visitan.

Igual que como en todo evento festivo, quien más tiene brinda más, mientras que quien menos tiene brinda lo mejor de lo que tiene. He allí la solidaridad y reciprocidad andinas, con las cuales hemos sobrevivido más de 520 años. (O)

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media