Ecuador, 26 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Tsawar

19 de diciembre de 2016 - 00:00

Shuk mawka pagatitami tarirkani, kaypa sarunaka tsawar waskawan rurashkami karka. Shinami tsawarwan imakunata rurak kashkata yuyari kallarirkani.

¿Tsawar imapak alli kashkata yachankapakmi munankichik, nachu? Kunan wiñaykunaka kay imapa alli kashkataka ashallatami yachan, kutin ñukanchik yuyak tayta-mamakunaka kaymantaka ashtakatami yachan. Kaypika maykan ñuka yachaskatami riksichikrini. Mana tukuychu kanka.

Puntaka tsawarkunataka allpa manñakunapimi tarpunchik , chashnami maykaman allpa kashkata rikuchinchik. Shinapash yapuna punchakunaka pankakunatami pitina kanchik.

Tsawarka takshankapak, armankapakpashmi may alli kan. Maykan pankakunata pitishpami, shuk kuchunawanmi urayman wichayman tuksinchik, ninantami putsukun.

Kaymantaka puchka shinatapashmi surkuchinchik, chaywanmi waskakunata ruranchik, chay waskakunaka wakrakunata, kuchikuna, llamakunata watankapakmi alli kan. Shinallatak ashata hankushpaka, pukukunata, shilakunata, mankakunata, kallanakunata, wishakunatapashmi  mayllanchik.  Chay waskakunawanpashmi sarunka, ñaka nishka shina, pargatipa sarunata rurak karkanchik. Shinallatak imakunata apankapak tulukunatapashmi awanchik. Chaykunapimi ishkushka sarakunata, cebadakunata, trigokunata, purutukunata, shuk ima pukushka murukunata wakaychinchik. Maykunapika chayta sumakta tullpushpa, kuyaylla tulukunatami ruran, chaytaka shikra nishpami riksinchik. Chaykunataka mishakunapash, shuk mama llaktamanta warmikunapashmi rantin.  

Mana chayllachu kan, kaymantami mishkita surkuchinchik. Shuk yura ña maykan watayuk kashkata rikushpami, chawpimanta shuk pankata anchuchinchik, chay washaka yura shunkukamanmi utukunchik, sumakta pichashpami, chaytaka sakinchik, chishikamanka mishki yakumi huntan, chaytami pallana kanchik. Chayka mishki mishkimi kan. Maykan punchakunatami chaytaka hapi ushanchik. Shinapash hapishkawan upiyashpaka, yakunayaypa, shaykushka kashkapami may alli kan.

Maykan punchakunata wakaychikpika, kayka machana yaku shinami tukun, chaytami “guarango” nishpa maykunapika shutichishka; upiyashpaka, macharinllami. Shinaka pukushkataka ama upiyankichu, ñatak machankichikllami.

Tsawar mishkika shuk hanpipashmi kan; wishturishka mukukunapa, watarishka shina ankukunapa, punkishkapa, chirimanta unkushka tullukunapa, wachachishka mamapa ñuñu tiyachun, yarikaypa, shuk imakunapapashmi allipacha kan.

Kayta killka-katikuk armankapak jabón nishka mana tiyakpika, tsawarwan armay; kara kipipa rantika shikrata ranti; shaykushka, ancha kashpaka, tsawar mishkita upiyay, shinapash llulluta upiyanki, mana kashpaka, machankimi, machashpaka mana ruranakunatami ruranki. (O)

---------------------------------------------------------------------------------------------------

Resumen traducido al castellano

El penco

El otro día encontré unas alpargatas, no eran de las actuales con planta de caucho, sino de cabuya y recordé que esta se obtiene del penco. Enseguida me puse a ver los usos y beneficios de esta planta entre los indígenas quichuas. He aquí algunos, no todos, son los que más me acuerdo.

Lo más común en las comunidades es que solemos sembrar en los bordes de los terrenos y nos sirven para delimitar los mismos.

Las hojas de esas plantas las usamos para lavar la ropa; así, cuando vamos al río, cortamos unas cuantas y el líquido que se obtiene de ellas nos sirve para enjabonar las prendas. Y también es muy  bueno para el cabello.

Un poco laborioso es obtener la fibra, sin embargo, con ella se fabrican las sogas, de diferente tamaño y grosor, las mismas que sirven para atar a las estacas a los animales domésticos y son muy útiles para sujetar las cargas; se elaboran los costales, en los que se guarda el maíz, cebada, quinua, trigo, porotos, etc.;  también se suele teñir la fibra y se confeccionan bolsos coloridos, conocidos como shigras.

Del corazón del penco se suele obtener un líquido, este es el conocido ‘tsawar mishki’ o dulce de penco, de un sabor inigualable.

Mientras no se fermenta es una bebida que brinda energía y también es remedio para la artritis, várices, reumatismo, etc.

Estimado lector, ya sabe, si se acabó el jabón para baño, tome una hoja de penco, pero previamente elimine las espinas; si necesita un regalo para una dama, ahí tiene la shigra; si se siente desganado, debilucho, tome dulce de penco y verá cómo se pone afanoso, diligente y, de paso, se cura. ¡Haga la prueba! (O)

Para estar siempre al día con lo último en noticias, suscríbete a nuestro Canal de WhatsApp.

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media