Ecuador, 13 de Mayo de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Kukayu

23 de mayo de 2016

Tawka kutinmi, maykunaman rina kanchik. Shinami wañushkata panpanaman, wawata shutichinaman, sawarinaman, allpata rantishpa katushpa chay pankapi shuti killkankapak, hatun llaktapi imakunata mañankapak, shuk kashnakukamanmi rina kanchik. Chaykunaka ñukanchik ayllumanta, ñukanchik riksishkamanta, ayllu llaktapa imapash ruranamanta, maykanpash tantanakuypi kashpa, maymanpashmi apan, chashnami maykunaman rinchik.

Pi kashkata rikushpa, paykuna ñukanchikta yanapashkata yuyarishpami paykunawan rinchik. Shinapash kullki mana yapalla kashkamantami imapash yanushka mikunata apanchik.

Chayka wasipi imapash tiyashkatami yanunchik, kamchanchik, kusanchik, shuk imapash yanushka mikunatami apanchik.  Shinami kamchata, kallputa, mutita, chuklluta, purututa sambo muyuwan, alverjasta mapa wirawan, chiwilta, chukllu tantata, kusashka aycha, kusashka kuy, shuk ima yanushka mikunatami apanchik. Chay punchakuna ima pukukushkatami ashtawanka apanchik. Chashna apana mikunatami “kukayu”nishpa kayanchik.

Kay mikunaka ashtawanka chakishka kachi mikunami kan, hawalla apana mikunami kan. Kaytaka may tutamanta hatarishpami, mamakunaka, yanun. Shinami imakunata rurashka kipaka, maykan panpapi shuk pintuta mantapashpa apamushka kukayuta tantachinchik, chapunchik. Chay washaka, tukuy chaypi kakkunami chay chapushka kukayuta mikunchik.

Maykankunaka ashallata charishkamantaka ashallatami apan, shukkunaka ashtawanmi apan, shinapash chay apamushkakunata chapushpa kipaka, tukuyllami pakta pakta mikunchik.

Cañar markakpika, tawkapura kashpaka, karikunaka shuk kuchuman, warmikunaka shuk kuchuman tiyarishpami mikunchik. Karikuna shukpa washa, shukpa washami tiyarin, kutin warmikunaka muyunti tiyarishpami mikun. Kutin Imbabura markapika chapushka kipaka, taytakuna, mana kashpaka, mamakunami tukuyman karan, shinami tukuylla chapushka kukayuta mikunchik. Kukayuta mikushpaka, imakunamantami parlanchik, wakanchik, asinchik.  

Shinallatak, maykankunaka sapallami maykunapi imakunata rurankapak rina kanchik, ashtawanka tarpunkapak, jallmankapak, parkunkapak, yanantinkapak, shuk ima ruranakunamanmi rina kanchik, chaypapashmi kukayuta apanchik. Ña unayta llankakpi yarikakpika, chay apashka mikunatami mikunchiklla.

Chay kukayutaka shuk uchilla kipipimi apanchik, mana kashpaka shuk hatun pukupi, shuk nastipi, shuk imatapash apankapak tuturawan rurashkapimi pintuwan kipishpa apanchik.

Shinapash kunan wiñaykunaka kukayuta ña mana apanayachinchu, yanushka mikunata apanata pinkanayachinmi. Hatun llaktakunaman rishpaka, mana rikushka mikunakunatami rantin, chaykunatami mikun. Kullki tiyakpika hawallami imatapash rantinalla kan, kullki mana tiyakpimi, llaki kan.

Kayta killka katikuk, kukayuta apanki, shinami mana yapa kullkita gashtanki. Shukkunapa apashkawan chapushpaka, shikan mishkilla mikunami tukunka, mana punchanta mikuna shinachu kanka. Imatak ninki?

Resumen traducido al castellano

“Kukayu”

Si vemos un diccionario kichwa-español encontraremos que kukayu se traduce como: “Provisiones de alimento que se llevan en el viaje”, “comida para un viaje”.

Por lo general, cuando salimos fuera de la comunidad y vamos a poblados grandes, en los que debemos permanecer todo el día, es cuando llevamos esta comida preparada.

Son comidas de sal hechas con los frutos que se dan en el momento, en su mayoría, sólidos. Así entre otros habrá tostado, chochos, mote, alverja, fréjol, mellocos, humitas, pan, carne asada, cuy, etc.

El kukayu es para compartir, así cuando se realiza la actividad programada, sea bautizo, matrimonio civil, entierro, etc., se busca un sitio abierto, allí se mezclan todas las provisiones, en unos casos se reparten a cada uno de los allí presentes (Imbabura), en otros (Cañar) los hombres se sientan uno tras otro y forman una especie de ojal, la comida se ubica en el centro. Mientras que las mujeres se sientan en círculo.

También se lleva el kukayu cuando se realizan labores agrícolas en sitios lejanos. Pero igual se comparte con quienes participan en dicho trabajo.

Quien más tiene llevará en mayor cantidad, quien tiene menos llevará, tal vez poco, pero lo mejor de lo que tiene. En todos estos momentos se puede observar el sentido de solidaridad y reciprocidad. Y gracias a estos principios hemos podido sobrevivir, a lo largo de los años, luego de la conquista española.

Estimado lector, ya sabe, lleve su kukayu y así ahorrará. Recuerde que es comida preparada en casa, saludable y sobre todo para compartir, por lo tanto no incluya papas fritas, nachos, chitos, doritos, etc., ¡que en nada ayudan a mantenerlo en línea! (O)

Contenido externo patrocinado