Ecuador, 14 de Mayo de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Armana chishi

13 de junio de 2016

Españamanta mishukuna shamushka kipaka, Inti Raymika, junio killa, 24 punchamanmi yallirka. Chay punchaka San Juanpa punchami kan, chaymatami San Juan nishpa kay raymitaka shutichirkapash. Tawka tawka watakunami chashna shutiyuk karka.

Shinapash maykan watakunami kutinllatak kikin shutiman tikrachishkanchik. Kunanka Inti Raymi nishpami ashtawan riksinchik. Shinallatak ña mana 24 punchachu hatun puncha kan. Kana kashka punchamanmi asha asha chayachikunchik. Chaymantami armana punchaka, kunanka, junio killa, 22 puncha kanka.

Ari, chay punchami ña chishi tukukukpi, riksishkapura shukpa wasipi tantanakushun, tantanakushpami armankanpak rishun. Armankapakka takikunakunawanmi rishun. Maypimi armakrinchik, chayman chayankakamanka takishpami, tusushpami rishun. Armankapakka llaktapa pukyuman, larkaman, hatun yakuman, kuchamanmi chayashun.

Chayman chayashpaka, churakunata surkushpami armashun. Sarunka karikunami ashtawanka armak karka, kunanka warmikunapash, kuytsakunapashmi arman. Chishi kakpika, mamakunaka wawakunatami sumakta armachin.

Shinapash mana putsuyachikkunawanchu armanchik. Shuk imapash kiwakunawanmi armanchik. Tawkapura kashpaka, ashtawan rukumi yakuta shimi huntashpa, shuk shuk, paykunawan shamushkakunata pukun. Chashnami killakunata, chikikunata llukshichinchik ninchik.

Chay ñakalla nishkunapi yakuka ñukanchik aycha karatapash, ñukanchik shunkutapashmi chuyayachin. Shinami armashpaka shuk tukunchik, tukuy wata ima tiyashkakunata mayllanchik, Ari, armashpami shinchipash, karillpash tukushun. Chuyakllami allpa mamata pagui nishun. Chuyakllami wasikunapi kushichinkapak chayashun. Chuyakllami kutin sara tarpuyta kallarishun.

Maykankunaka ima shinata allpa mamata pagui nichik nishpachari tapunkichik. Takishpa, tushushpami pagui ninchik.

Chay armashka puncha kipamantami, killa tukurinkakaman, ashtawanka tutan tutan, wasin wasin tushushun. Wasiman yaykushpaka, “trabajankapak” shamunchik nishpami chayashun.  

Shinapash kaypashmi tiyan. Armankapak shuk tuta sirikpimi ñukanchik takinakunataka, chay wirwila, cuchuna, bandolín nishkat, shuk takinakunatapash machayman, pukyuman, kucha manñaman apanchik, chaypimi pakarichinchik.

Ñawpa taytakunami chay takinakunata chaykunapi sakikpika, kaynatin puncha may mishkita tsilin wakak kashkata nik kashka. Chayta yuyarishpami, chashna ruranchik. Shinapash kunanka maykankunallami chashna ruran.

Kayta killka katikuk, shinaka chay junio killa 22 puncha, manachu ñukanchik ayllu llaktaman armankanpak shamusha ninki? Imapash kachun, ñukanchikwan takinkapak tushunkapak shamunki, shamunki!! (O)

Resumen traducido al castellano

Eventos del Inti Raymi

Luego de la conquista española, la fecha del Inti Raymi se trasladó al 24 junio, onomástico de San Juan en el santoral católico. A partir de esto, en el mundo Quichua, se la conocía como San Juan. Y la celebración se iniciaba en vísperas de dicho día.

Conocer lo nuestro, aprender más de lo nuestro ha permitido que esta fiesta, una de las cuatro grandes que tuvimos, recupere su denominación original: Inti Raymi. Un evento importante del Inti Raymi es el baño, antes de la llegada de los españoles se realizaba el 20 de junio, hoy en día se lo hace el 22.  

Las comunidades tienen su manantial, su acequia, su río, su cascada, su laguna, etc. A estos sitios acudimos para bañarnos desde la tarde hasta la media noche. Y vamos en grupo con los instrumentos musicales. Una vez allí nos bañamos con diferentes plantas y el de mayor edad “sopla” con el agua del lugar a sus compañeros.

Con las plantas y el soplo tratamos de extraer, expulsar todo lo negativo que ha ocurrido durante este periodo de siembra y cosecha del maíz. Consideramos que este baño nos da energía, vitalidad, fuerza, coraje para un nuevo ciclo. Concluido el mismo estamos listos para visitar cada una de las casas de la comunidad y agradecer juntos, quienes llegan y quienes nos reciben, al padre sol y a la madre tierra, con comida, bebida, música y zapateo. También la noche previa al baño, solemos, hoy menos, dejar los instrumentos musicales en cuevas, quebradas, vertientes, etc., con la finalidad de que sean afinados por la fuerza del sitio.

Estimado lector, ¿está dispuesto a bañarse en la comunidad y zapatear, agradeciendo a la madre tierra, hasta el amanecer? ¡Bienvenido a nuestra fiesta! (O)

Contenido externo patrocinado