Ecuador, 24 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Karatsi

20 de noviembre de 2017 - 00:00

Kayannik punchami Trole nishkapi wasiman rikurkani, kayka kikin ñanyukmi kan. Maykunapimi mañankunapika taswarta tarpushka. Kaykunaka ñami wiñashka karka, pankakunapash mirashkarka. Chaytami pitishkarka. Pitishka tsawar pankakunaka ñanpimi karka. Chayta rikushpami, imata chaywan rurak kashkata yuyarirkani. Shinapash kunan punchakunaka chaywan imakunata ruranataka ñami kunkarikunchik.

Yuyarishun. Sarunka chay tsawar pankakunamantami puchka shinata surkuchik karkanchik, chaytami karatsi nik karkanchik, chaywanmi waskakunata rurak karkanchik, kaykunaka sumakta pillushka, mana kashpaka, shanpashkapashmi kak karka. Ñañuta, mana kashpaka rakuta rurak karkanchik. Kaykunaka imakunapami minishtirik karka, wakrakunata watankapak, kipinkapak, wayunkakunata wasi ukupi warkunkapak, shuk imakunapapashmi alli karka.

Chay karatsika pukcha shinami kak karka, kaspi telarkunapimi awak karkanchik, kay awashkawanmi tulukunata rurak karkanchik.

Chay tulukunaka murukunata maykunaman apankapak, mana kashpaka, chaykunata wasipi wakaychinkapakmi alli karka. Chay tulukunapika shuk imakunatami kipinalla karka.    

Chay tsawar pushka shinawanpashmi shuk uchilla tuluta rurak karka, kaytaka warmikunami rurak karka, kayka imapash ashallata apankapak, muyukunata, yanushka mikunata, shuk kashnakunata apankapakmi kak karka. Maykan mamakunaka kay karatsi puchkatami tullpuk karka, chashna rurashka may kuayyallami rikurik karka. Kaytaka kunanka katunkapakmi ruran, shuk mama llaktakunamanta riksinkapak shamukmi chaytaka rantin.

Ñukanchik ushutapapashmi karatsitaka  minishtirirka. Chashnami ushuta sarunaka chay waskawanmi rurashka karka.

Mana chayllachu kan, mankakunata, kallanakunata, pukukunata, shilakunata, wishakunata mayllankapakpashmi karatsita hankushpa mayllak karkanchik.

Tsawarka kaykunapami minishtishka karka. Shinapah kunanka chay plástico nishkami tsawarpa rantika tiyan. Chashnami plastic tulukuna, waskakuna, ushutakuna, uchilla tulukuna, shuk imakunapash tiyan. Kaytami, kullki tiyakpika, utiyalla rantinchik. Shinami tsawarwan imakunata rurakkunaka pishiyashpa katin.

Shinallatak maykankunaka killu akchayukmi kan, ashtawanka shuk mama llaktakunamantami kan, paykunataka karatsi uma ninchik.

Kayta killka katikuk, ¿imakunapa minishtishkata rikunkichu? ¿Kaykuna tiyashakta riksinkimi, nachu? ¿Shinapash chay pankakunawan imata rurashkata yachasha nini, manachu kikinka imatapash yachanki? (O)

Resumen en castellano

Cabuya

Aquí en Quito, en los bordes de la vía del ‘Trole’, en algunos lugares se sembraron pencos. Un día de la semana anterior, vi que habían cortado hojas. Y vaya que se me vinieron a la memoria los usos que dábamos -y aún damos-, sobre todo en nuestras comunidades, a las hojas de esta planta.

De ellas se obtienen unas fibras conocidas como cabuya y con esta se hacían y se hacen las famosas sogas. No me diga que no conoce. O sea, usted ha visto las de plástico. Verá que hablo de cuerdas, no vaya a pensar en las(os) plásticas(os), eso es otro tema. Y como íbamos diciendo, las sogas son de diferente grosor, dependiendo de para qué se requieran. Las utilizamos para amarrar a los animales a las estacas, la yunta al yugo, para atar las maletas, etc.

De cabuya también son los costales, en los cuales se guardan o se trasladan los diferentes productos; la suela del calzado indígena, las alpargatas, también eran hechas con este material.

Las mujeres indígenas hacen una especie de bolsos pequeños conocidos como shigras, utilizados para llevar comida preparada, semillas, etc. Estos han salido de su ámbito familiar para convertirse en artesanías, que son muy demandadas por los turistas extranjeros.   

Y hay más, estas fibras también servían de estropajo para lavar los utensilios de cocina. Como verá, aquí se ha mencionado algo de los multiusos del penco.

Estimado lector, ¿ve para qué nos sirve esta planta? Me imagino que conoce algunos de estos productos, ¿verdad? Oiga, me gustaría conocer qué habrán hecho con esas hojas. Por si acaso, ¿no le han dicho algo? Avisará. (O)

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media