Ecuador, 18 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Chakana

21 de noviembre de 2016 - 00:00

Maykankuna chakana nikpika, wasi katashkata allichinkapak witsinkapak kashkatami yuyanka, mana kashpaka, wasi uku hawapimi imakunata churankapak chakanatami yuyakunkichik. Shinapash mana chaymantachu rimakrinchik. Shinaka ima chakanata tiyashkata ninkichikchari.

Uyay, ñukanchik ñawpa taytakunaka kuyllurtami rikuk karka, kuillurkuna rikushpami tarpunapa ima kashkata yacharka. Shinami paykunaka chaytaka shuk shuyuman tikrachirka. Mana kunan ñukanchik chakana shinachu karka, mana sunichu karka, shuk runpa shinami karka.

Shinapash imapa kashkatami yachankapak munankichik. Kayka imatapash tarpunkapak imakunata ruranamantapash, ima pachakuna ruranatapash rikuchinkapakmi karka.

Chay runpa shinataka chuskupimi rakirka. Chashnami tarpunamanta rimashpaka, shukka allpata allichinata rikuchikurka, shukka tarpunata, shukka jallmanata, shukka pallanatami willarka.

Kutin pachamanta rimashpaka, killata, killakunapi imata ruranakunatami rikuchik karka. Chashnami kimsa killan kimsa killan tarpunapa ruranakuna kashkata rikurka. Chayka kimsa killa allpata allichinkapak kashkata, kimsa killa tarpunkapak, kimsa killa jallmankapak, kimsa killa pukuchinkapak pallankapak kashkata yachay chayarka.

Killa rikurikta rikushpami chashna rurarka. Shinaka kay rimakushka chakanapika ruranakunatapash, ima killa chaykunata ruranatapashmi rikuchin. Shinami kay tarpunapa chakanapika chay kimsa killakunata yupashpaka chunka ishkay killa tukun, chayka shuk watami kan. Shinaka kaypika shuk watapi tarpunapa ima ruranakunata, ima killa imakunata ruranatami rikuchirkurka.

Mana chaylllachu kan, kayta rikushpami ima raymi kana kashkata rikuchirka. Chashnami allpata allichinapi Kuya Raymi kashkata; ña tuktu rikurimukpi, Kapak Raymi kashkata; ña maltalla kakpi, Pawkar Raymi kashkata; kutin ña pukukpi, Inti Raymi kashkata yacharka.

Chay chakanatami charirkanchik. Kaytaka hatun wasikunapa pirkunapi, kachakunapi, kaypi chaypi, maykunapipashmi tiyarka.

Shinapash, Españamanta mishukuna shamushka kipaka, católico chakanami shamurka, kaymi ñukanchik kikin chakanataka ñatak chinkachikra. Chashna kakpipash, chay wasi pirkakunapi, rumipi rurashkakunaka mana chinkarirkachu, kunankamanmi tiyan, rikunallami kan. Shinallatak maykan yuyak ruku paya tayta-mamakunami kay chakanawan imata rurana kashkata rikunrak.

Mana chayllachu kan, mushuk wiñaykunaka chaytami kawsachikun. Paykunami imapak kashkata yachay chayashpa, chaykunata shuk imakunapa alli kashkata rikukun. Paykunaka shuk wallka shinatami chaywan rurashka, kuytsakunapa rinripi warkuchinapashmi tiyan, unkukunpipashmi sumakta sirashka, pankakunapipashmi shuyushka, awashkakunapipashmi tiyan. Kawsachinaka allimanmi katikun.

Kayta killka katikuk, ¿Manachu shuk chakanata wallka shina charisha ninki? ¿Kuytsa ñachu chakana shina rinripi warkuchinata charinki? ¿Manachu kanpa unkupi chakanata sirachishkanki? (O)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Resumen traducido al castellano

Chakana

Se preguntarán qué es este término de la lengua quichua. Es la cruz andina. Algunos la habrán visto en los tejidos indígenas, otros en las camisas bordadas actuales, en las cerámicas o tal vez en los sitios arqueológicos.  

Lo interesante es que los amautas (científicos) nuestros, en sus avances de astronomía, ya conocían la constelación del sur. Esta se plasmó en una figura geométrica simétrica de cuatro escalones de tres peldaños, con un círculo en la parte central.

En lo práctico, en ella se muestran los diferentes ciclos de la agricultura y el tiempo requerido para cada uno. Ya se mencionó que cada escalón tiene tres peldaños, estos corresponden a tres lunas, es decir a tres meses. Por tanto, en la Chakana se manifiestan las diferentes actividades agrícolas a realizarse en 12 meses, es decir en un año.

Un escalón representa al período de descanso y preparación de la tierra para el sembrío; otro al de sembrío; otro al de aporque; y uno final al de cosecha.

Además, a cada una de estas fases le corresponde una gran fiesta. Kuya Raymi, Kapak Raymi, Pawkar Raymi e Inti Raymi, respectivamente. Celebraciones a la Madre Tierra.

Estimado lector, ¿ya tiene su chakana? Ahora hay como colgantes, aretes, anillos, en camisetas, tejidos, etc. Adquiera y admire la sapiencia andina. (O)

Para estar siempre al día con lo último en noticias, suscríbete a nuestro Canal de WhatsApp.

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media