Imprimir esta página
José Maldonado

Kuya Raymi

26 de septiembre de 2016 - 00:00

Ari, kaynanik semanami Kichwakunapa shuk raymi tiyarka. Chayka miércoles punchami urmarka. Kayka Kuya Raymi nishkami kan.

Ña nishkanchikmi, ñukanchikka shuk watapi chusku hatun raymitami ruranchik. Shinallatak kay raymikunaka ñukanchik allpa intita muyukushkapi ishkay kutin, shuk watapi, ashtawan kuchuyak kashkata, ishkay kutin ashtawan karuyak kashkatapashmi nishkanchik.

Allpaka marzo, septiembre killakunami ashtawan intiman kuchuyan, kutin junio, diciembre killakunaka ashtawanmi karuyan. Punchamanta rimashpaka, chay killakuna 21 puncha tukukpimi may kuchulla, may karu tukun. Ñukanchik ñawpa taytakunaka chaytami yachay chayarka, paykunaka shuk hatun amawtakunami karka.

Mana chayllachu kan, kay killakunapash, punchakunapashmi tarpunapi imata ruranata willan. Chashnami shuk raymika allpata allichishka kipa tarpunkapak kashkata rikuchin; chaypa katik raymika tarpushka ña uchillaku rikurishkata, alli pukuchun rikuriyashpa kana kashkatami willan; chaypa kipa raymipika, malta yura ña kakpi, alli pukuchun sumakta jallmanatami uyachin; chaypa washa raymika ña pukushkata tipina kashkatami rikuchin.

Ñawpa taytakunaka umakyukmi karka, paykunami allpa intita muyukushkata ña yacharka, shinallatak chay muyukushkatami tarpunawan kimichirka. Allitapachami yacharka.

Kuya Raymipa hatun punchaka kay septiembre killa, 21 punchami karka. Shinapash kay raymika ñukanchik Ecuador mama llaktapika chinkarishkami.

Kay raymipaka shuk semana sirikpimi, sara muyukunata rikuk karka. Ashtawan raku, killulla, mishki, mana shinchi muyutami akllak karka, chakichik karka. Chaytami shuk hatun shimi puntupi, shuk tulupi churak karka.

Raymi punchaka warmikunami panpapi tantanakuk karka. Asha tarpuna muyutami apak karka. Shinami imapash muyuka paykunapa makita yallik karka. Kaytaka kunankamanmi ruranchik. Imatapash tarpuna kashpaka, warmimi muyutaka rikun chay kipami tarpunkapak shamushkakunaka tapuy kallarinchik.

Shinapash tarpunkapakka chuyakllami kana karkanchik. Aycha karapash, ñukanchik samaypashmi chuyaklla kana karka. Wasimantaka armashkami tantanakuyman shamuk karkanchik. Kutin panpapika hatun yachakmi pichak karka. Tukuy chaypi kakkunatami pichak karka, chashna pichashka kipami, warmikunaka muyukunata pikunammi tarpukrin paykunaman rikuchik karka. Chay washaka mikuk karka, takikunapi tushuk karka.

Chashna rurashka kipami, kayantin punchakunaka tarpuy kallarik karkanchik.

Kayta killka katikuk, shinaka imatapash tarpunkapak munashpaka, muyukunatami warmiman kuna kanki. Allita pukukpika, warmi muyuta rikushkamantami nishun, mana pukukpika, payta huchachishunllami. (O)


Resumen traducido al castellano

El sembrío

La agricultura es una de las principales actividades del mundo quichua y tenemos etapas específicas, como preparar la tierra para sembrar, el aporque, el florecimiento y la cosecha. Si consideramos el año, cada etapa tiene una duración de tres meses. Lo interesante es que el último mes de estos ciclos corresponde a solsticios y equinoccios.

Como ya se ha mencionado en escritos anteriores, las fechas en las que el planeta Tierra se aproxima o se aleja más del Sol se celebraban grandes fiestas.  

En este mes de septiembre, la semana anterior, el miércoles 21, fue el día de aproximación máxima al Sol, lo cual marcó el inicio del período de sembrío.

En épocas pasadas, varios eventos se realizaban antes y después de este día. Era fundamental la ‘limpia’ física y espiritual que realizaban los ‘yachaks’ a quienes iban a sembrar. También era esencial que las semillas pasaran por las manos de la esposa, de la madre y/o abuela, pues se consideraba -y aún hoy se piensa así- que la mujer las multiplicaba. El encuentro se completaba con comida, música y baile. Lamentablemente, en el Ecuador actual esta fiesta se ha perdido, pero es loable el esfuerzo por hacerla renacer.

Estimado lector, ya sabe: cuando vaya a sembrar en su huerto o en un macetero, entregue las semillas a su pareja para que las multiplique; si no hay frutos, ya sabe a quién culpar. (O)

Para estar siempre al día con lo último en noticias, suscríbete a nuestro Canal de WhatsApp.

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media