Ecuador, 19 de Abril de 2024
Ecuador Continental: 12:34
Ecuador Insular: 11:34
El Telégrafo
José Maldonado

Columnista invitado

Muchana

19 de septiembre de 2016 - 00:00

Kayna punchami; Quito llaktapi, wasimanta llukshikurkani. Chashna llukshikukpimi, wasi chinpapika mishu wanpraka kuytsawan muchakurka. Unaytami muchanakurka. Paykunaka muchanakukpika, shukkuna paykunapa kuchuta yallirkallami, mana imatachu nirka, muchanakukkunapash mana pinkarkachu, muchanakurkallami.
Chayta rikushpami, ñukanchik Kichwa kawsaypi muchanamanta ima tiyashkata yuyari kallarirkani. Muchana ima shina kashkamanta maykan yuyaykunami rikurin.

Ari, ñukanchik kawsaypika muchanchikmi. Shinami tayta mamakunaka ñukanchik llullu wawata muchanchik. Chay warmi llullu wawapa turi ñaña, chay kari llullu wawapa wawki, panimi muchan. Kuyayata rikuchinkapakmi chashna muchanchik. Shinallatak uchilla wawakunami tayta-mamata, hatun taytata, hatun mamata muchan.
Wawa ña wanpra kuytsa tukukpika, maykan tayta-mamakunallami paykunata muchanchik. Shinallatak maykan wanpra kuytsallami taytata-mamata muchan. Wakin wanpra kuytsakunallami hatukukunata muchan. Shinaka ña hatun tukushpaka, ña mana muchanayachinchikchu.

Ña wanpra shuk kuytsawan purikushpaka, kuyashkataka mana muchashpallachu rikuchin. Chaymantami ñukanchik ayllu llaktapa ñankunapi, chaki ñankunapi, hatun panpapika muchanakuktaka mana rikunchikchu. Shinapash chay wanpra, chay kuytsa yachana wasipi yachakukukpika, chay yachana wasi mana ayllu llaktapi kakpika, hatun llaktapi kakpika, chaypimi mishukunapa kawsaypi ima shina kashkata rikun, chaytami katin.

Shinami hatun llaktapi kashpaka, chaypika ñukanchik wanpra shuk kuytsawan purikushpaka muchanllami. Chaypika kikin ayllu llaktamanta ayllukunaka, riksishkakunaka mana rikurinchu. Chaypi kakkunaka ñukanchik wanpra kuytsataka mana riksinchu. Chashnami chaykunapika muchanakun. Rikuychik, yachana wasika kaypapashmi alli kashka. Kutin kikin ayllu llaktapi kashpaka, shuk maypimi mana rikun, chaykunapimi muchan. Kutinllatak rikunchik, shukkunapa ñawpapika mana muchanchikchu.

Shuklaya muchanapashmi tiyan. Kayka llaki shinami kan. Españamanta mishukuna shamushka kipaka, paykunapa makita, kushipatakunapa makitami muchana karkanchik, shinallatak paykunapa apunchik wasimanta rikchakkunatapashmi muchana karkanchik, kunankamanmi chashna ruranchik. Haciendayukkunapa, charikkunapa, puhakkunapa makitami muchana karkanchik, maykunapika kunankamanmi chashna rurana kanchik. Kaytaka mana allikachinichu. Kaytaka ña sakinami kanchik.

¿Imamantatak paykunapa makita muchana kanchik? ¿Pitak chashna rurachunka yachachishka?

Kayta killka katikuk, ¿wanpra, kuytysa kashpaka, maymanta muchankapakka rik karkanki? ¿Yuyarinkichu, manchay manchaychu muchak karkanki?

Resumen traducido al castellano

La “mucha”

He aquí un préstamo del Quichua al español, este término se traduce como beso.                    

El otro día, aquí en Quito, salía de la casa y al frente vi a una pareja de jóvenes que se detuvieron y comenzaron a besarse intensamente. Los transeúntes y los autos circulaban como si nada. Entonces me pregunté sobre el beso en el mundo Quichua. A continuación algunos detalles.

Existe el beso filial. Con este los padres mostramos nuestro amor a los recién nacidos, a los hijos que aún son niños, al igual que ellos también lo hacen hacia nosotros. Sin embargo, muy pocas veces se observa aquel beso de padres a los adolescentes.   

Los jóvenes indígenas que acuden a los colegios, más aún si estos están en las grandes ciudades, copian las actitudes de los enamorados de la urbe y el beso se manifiesta abiertamente. Aprovechan el estar lejos de la comunidad, el hecho de que nadie los conoce. Mientras que en su lugar de residencia se muestran reservados y cautos; para dicho acto buscan sitios alejados y nada transitados.

En cuanto al saludo con beso, los que estudian ya lo hacen. Sin embargo muy poco se ve en las comunidades. Así que no se pierde cortesía si no se saluda con una “muchita”.

Después de la conquista española también se impuso el beso a las imágenes del mundo católico y da paso a la mano del sacerdote y autoridades eclesiásticas como parte del saludo. Igual actitud fue con los conquistadores y en lo posterior con los terratenientes, pudientes y autoridades. Todavía se manifiesta esta forma degradante de saludo.

Estimado lector, no me diga que no ha escuchado la expresión “dame una muchita”. ¿Oiga y cómo fue su primer beso? ¿Sintió temor, miedo? cuente, cuente, haga memoria, pero no diga con quién. (O)

Para estar siempre al día con lo último en noticias, suscríbete a nuestro Canal de WhatsApp.

Contenido externo patrocinado

Ecuador TV

En vivo

Pública FM

Noticias relacionadas

Social media